उद्योगधंदे चालवताना आपण केवळ त्या उद्योगाचे विश्वस्त आहोत, अशी नम्र जाणीव त्यांनी कायम ठेवावी. आपल्या कारखान्यातून निर्माण होणारी संपत्ती ही केवळ आपली नाही, तर ती समाजाचीही आहे, असे मानून मालकांनी आपल्या गरजांपुरता आणि शक्य तितका कमी हिस्सा स्वतःकडे ठेवावा. उर्वरित संपत्तीचा उपयोग कामगारांच्या कल्याणासाठी आणि उद्योगाच्या पुढील वाढीसाठी करावा.
- आबासाहेब गरवारे
आबासाहेब गरवारे हे केवळ एक यशस्वी उद्योगपतीच नव्हते, तर ते एक सामाजिक बांधिलकी जपणारे आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्व होते. त्यांच्या अनेक भाषणांमधून आणि विचारांमधून उद्योग, उद्योजकता आणि सामाजिक जबाबदारी यांबद्दलचे त्यांचे महत्त्वपूर्ण विचार स्पष्टपणे दिसून येतात. त्यांनी केवळ व्यावसायिक यश संपादन केले नाही, तर समाजाप्रती असलेली आपली बांधिलकीही तितक्याच तळमळीने जपली. गरीबीला प्रगतीतील अडथळा न मानता, संकटांना संधी मानण्याची त्यांची शिकवण उद्योजकांसाठी आजही मार्गदर्शक आहे. तसेच, श्रमाचे महत्त्व आणि देशाच्या प्रगतीमधील त्याचे स्थान यावर त्यांनी नेहमीच भर दिला. आबासाहेब गरवारे यांचा हाच महत्त्वपूर्ण विचार आणि दृष्टिकोन तरुण पिढीला प्रेरणादायी आहे.
उद्योग आणि उद्योजकतेवरील विचार
आबासाहेब यांनी देशातील उद्योग आणि उद्योजकतेबद्दल अनेक महत्त्वपूर्ण विचार व्यक्त केले आहेत, जे त्यांच्या भाषणांमधून आणि मुलाखतींमधून स्पष्टपणे दिसून येतात. त्यांच्या मते, भारताच्या प्रगतीसाठी औद्योगिकीकरण अत्यंत आवश्यक आहे. तथापि, हा विकास केवळ आर्थिक नसावा, तर मानवी मूल्यांशी आणि सामाजिक बांधिलकीशी जोडलेला असावा. ते महात्मा गांधींच्या 'सर्वोदय' विचाराने प्रेरित होते, ज्यात सर्वांचा विकास अभिप्रेत आहे आणि कोणत्याही एका वर्गाने दुसऱ्याचे शोषण करू नये. उद्योजकतेबाबत ते म्हणतात, उद्योजकतेसाठी केवळ हौस पुरेशी नाही, तर त्यासाठी पद्धतशीर प्रयत्न आणि त्या विषयात पारंगत होण्याची तीव्र इच्छाशक्ती असावी लागते. आबासाहेब यांचा उद्योजकतेवरील दृष्टिकोन सकारात्मकता, कठोर परिश्रम, संधीची ओळख, योग्य शिक्षण आणि सामाजिक बांधिलकी या मूल्यांवर आधारित आहे. त्यांच्या मते, उद्योजकतेसाठी केवळ इच्छा असून चालणार नाही, तर त्यासाठी सातत्यपूर्ण प्रयत्न, ज्ञानार्जन आणि समाजाच्या गरजांची जाणीव असणे आवश्यक आहे. आबासाहेबांच्या उद्योग आणि उद्योजकतेवरील विचारांचे काही प्रमुख पैलू खालीलप्रमाणे आहेत:
सकारात्मक दृष्टिकोन आणि जिद्द: आबासाहेब अडचणींना आणि गरिबीला भावी जीवनातील प्रगतीसाठी वरदान मानतात. त्यांच्या मते, गरिबी ही प्रगतीच्या मार्गातील धोंड नसते, तर ती संकटांशी सामना करण्याची जिद्द देते. नकारात्मक परिस्थितीतूनही मार्ग काढण्याची प्रेरणा देते.
संधीची ओळख आणि तिचा उपयोग: आबासाहेब संधीची लहानमोठी लाट न्याहाळून तिचा फायदा घेण्यावर विश्वास ठेवतात. त्यांच्या अनुभवानुसार, कौशल्याने संधीची वाट पाहिल्यास आणि धैर्याने ती प्राप्त केल्यास माणूस यशस्वी होतो. ते म्हणतात की जीवनातील प्रत्येक क्षण एक सुसंधी आहे.
कष्ट आणि श्रम यांचे महत्त्व: आबासाहेब श्रमाविना प्रगती शक्य नाही हे त्रिकालाबाधित सत्य मानतात. ज्या देशात श्रमाची लाज वाटते तो कधीही प्रगती करू शकत नाही. श्रम हेच खरे दैवत आहे. त्यांच्या मते, वर्तमानकाळ हा कच्चा माल असून योग्य श्रमाचे मोल देऊनच अपेक्षित यश मिळवता येते.
व्यावसायिक दृष्टिकोन आणि मानसिकता: आबासाहेबांच्या मते, महाराष्ट्रीय माणसे व्यापारात मागे पडण्याचे मुख्य कारण म्हणजे त्यांच्यावर व्यावसायिक संस्कार होत नाहीत. कष्टाच्या व्यापारापेक्षा आरामाची नोकरी बरी ही मानसिकता आहे. महाराष्ट्रीयन तरुणांची महाराष्ट्राबाहेर, किंबहुना आपल्या गावाबाहेर पडण्याची तयारी नसते आणि त्यांच्यात धाडस, उपक्रमशीलता आणि कष्ट करण्याची तयारी कमी असते. मात्र, आता परिस्थितीत बदल होत असल्याचे ते नमूद करतात.
शिक्षणाचे महत्त्व आणि उद्योगाशी समन्वय: आबासाहेबांना असे वाटते की शिक्षण हे केवळ साक्षरता वाढवण्यापुरते मर्यादित नसावे, तर ते देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर स्पर्धा करू शकेल असा समाज निर्माण करणारे असावे. उद्योगधंद्यांची गरज आणि विद्यापीठांचे शिक्षणक्रम यात समन्वय असणे आवश्यक आहे. व्यावसायिक संस्था आणि शिक्षण संस्था यांच्यात सहकार्य असावे. त्यांच्या मते, शिक्षण जीवनोपयोगी असावे आणि भावी जीवनातील जबाबदाऱ्यांसाठी तयार करणारे असावे.
सखोल ज्ञान: व्यापार किंवा कारखानदारीत प्राविण्य मिळवण्यासाठी तपश्चर्येची गरज आहे. अगदी खालच्या स्तरापासून कामाची जाणीव होण्यासाठी नामवंत कारखानदारसुद्धा आपल्या मुलांना दुसऱ्या कारखान्यात सर्वसामान्य कामगाराप्रमाणे उमेदवारी करण्याचा आग्रह धरतात. उद्योजकाला हाताखालच्या तंत्रज्ञांचे ज्ञान असले पाहिजे आणि प्रत्येक विषयाचे सखोल ज्ञान त्याच्याजवळ हवे.
संस्थेचे महत्त्व: आबासाहेब व्यक्तीपेक्षा संस्थेला अधिक महत्त्व देतात. त्यांच्या मते, संस्था टिकली पाहिजे आणि वाढली पाहिजे आणि संस्था म्हणजे केवळ व्यक्ती किंवा मशिनरी नव्हे, तर त्यासाठी काम करणारे सर्व लोक. प्रत्येक कामगार आणि अधिकारी आपापल्या परीने 'आबा गरवारे' झाला पाहिजे, ही त्यांची इच्छा आहे.
गांधीवादी विचारांचा प्रभाव: आबासाहेबांनी महात्मा गांधींच्या विचारातून आर्थिक प्रगती आणि मानवी मूल्यांचा समन्वय साधण्याची प्रेरणा घेतली. उद्योजकांनी स्वतःला संपत्तीचे केवळ विश्वस्त मानावे आणि कामगार व धंद्याच्या वाढीसाठी त्याचा उपयोग करावा, असे त्यांचे मत होते. त्यांनी श्रमाच्या प्रतिष्ठेवर जोर दिला.
सामाजिक जबाबदारी
आबासाहेब यांच्या सामाजिक जबाबदारीच्या विचारांमध्ये समाजासाठी सक्रिय योगदान देणे, शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे, संस्थेतील प्रत्येकाला सक्षम बनवणे, संपत्तीचा उपयोग केवळ स्वतःसाठी न करता समाजाच्या हितासाठी करणे आणि श्रमाचे महत्त्व मानणे यांसारख्या मूल्यांचा समावेश होतो. त्यांचे विचार केवळ त्यांच्या उद्योगापुरते मर्यादित नव्हते, तर समाजाच्या व्यापक हिताचा विचार करणारे होते. आबासाहेब गरवारे यांच्या सामाजिक जबाबदारीच्या विचारांवर प्रकाश टाकणारे अनेक मुद्दे त्यांच्या विचारांमधून स्पष्ट होतात:
समाजासाठी योगदान: आबासाहेब गरवारे यांचा असा विचार होता की त्यांनी त्यांच्या क्षमतेनुसार समाजासाठी काहीतरी करावे. ते म्हणतात की त्यांना जे शक्य झाले ते त्यांनी जनतेच्या सेवेसाठी, 'समाजगंगेस अर्ध्य' म्हणून अर्पण केले आणि यापुढेही ते यथाशक्ती करत राहतील. यावरून त्यांची समाजाप्रती असलेली बांधिलकी दिसून येते.
शिक्षणाला महत्त्व आणि आर्थिक सहाय्य: आबासाहेब शिक्षणाला अत्यंत महत्त्व देत होते आणि त्यांनी शिक्षणाच्या कार्यासाठी आर्थिक सहाय्य करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या मते, शिक्षण हे केवळ साक्षरता वाढवण्यापुरते मर्यादित नसावे, तर ते विद्यार्थ्यांना भावी जीवनातील जबाबदाऱ्यांसाठी तयार करणारे असावे. त्यांनी विद्यार्थिनींना असे शिक्षण देण्यावर भर दिला, ज्यामुळे त्या सुगृहिणी आणि सुमाता यांसारख्या भूमिका योग्य प्रकारे पार पाडू शकतील. शालेय शिक्षणाबरोबरच उपयुक्त छंद जोपासण्याचे महत्त्व त्यांनी सांगितले, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांची कार्यक्षमता वाढेल आणि रिकामा वेळ सत्कारणी लागेल, जे अप्रत्यक्षपणे समाजासाठी उपयुक्त ठरू शकते.
संस्थेचे महत्त्व आणि सामाजिक दृष्टिकोन: आबासाहेब व्यक्तीपेक्षा संस्थेला अधिक महत्त्व देतात. त्यांच्या मते, संस्था टिकली पाहिजे आणि वाढली पाहिजे आणि संस्थेतील प्रत्येक व्यक्तीने आपापल्या परीने योगदान दिले पाहिजे. त्यांचा असा प्रयत्न होता की त्यांच्या संस्थेतील प्रत्येक कामगार आणि अधिकारी 'आबा गरवारे' बनावा. या भूमिकेतून ते केवळ आपल्या संस्थेतील लोकांचीच नाही, तर अप्रत्यक्षपणे समाजाचीही प्रगती साधण्याचा विचार करत होते.
महात्मा गांधींचा प्रभाव: आबासाहेबांवर महात्मा गांधींच्या विचारांचा मोठा प्रभाव होता, विशेषतः आर्थिक प्रगती आणि मानवी मूल्यांच्या समन्वयाच्या दृष्टीने. महात्मा गांधींनी सांगितले होते की उद्योजकांनी स्वतःला संपत्तीचे केवळ विश्वस्त मानावे आणि त्याचा उपयोग कामगार आणि धंद्याच्या वाढीसाठी करावा. कोणत्याही एका वर्गाने दुसऱ्या वर्गाचे शोषण करू नये या विचाराचे ते समर्थक होते. आर्थिक समृद्धी नैतिक मार्गानेच साधली पाहिजे यावर त्यांचा भर होता. ग्रामोद्योग व हस्तव्यवसायाला चालना देण्याच्या महात्मा गांधींच्या दृष्टिकोनाचे महत्त्व आबासाहेबांनी जाणले होते, कारण त्यामुळे ग्रामीण भागातील लोकांना रोजगार मिळू शकेल आणि शहरांकडे धाव घ्यावी लागणार नाही.
श्रमाची प्रतिष्ठा: आबासाहेब श्रमाच्या प्रतिष्ठेवर विश्वास ठेवणारे होते. त्यांच्या मते, श्रमाविना देशाची प्रगती शक्य नाही आणि ज्या देशात श्रमाची लाज वाटते तो प्रगती करू शकत नाही. हे विचार समाजातील प्रत्येकाला आपल्या योगदानाला महत्त्व देण्यास प्रेरित करतात.
