परिस्थितीचा बाऊ करून माघार घ्यायला मला कधीच आवडले नाही. परिस्थिती, गरिबी, दारिद्र्य ह्या गोष्टी भावी उज्ज्वल जीवनाच्या दृष्टीने एक वरदानच आहेत असे मला वाटते. गरिबी ही प्रगतीच्या मार्गातील धोंड नसते तर ती संकटाशी सामना करण्याची जिद्द देते.
- आबासाहेब गरवारे
सुप्रसिद्ध उद्योजक आबासाहेब गरवारे यांचे पूर्ण नाव भालचंद्र दिगंबर गरवारे होय. त्यांचा जन्म २१ डिसेंबर १९०३ रोजी सांगली जिल्ह्यातील तासगाव येथे एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. भालचंद्र याचे बालपण मायणी गावातील त्याच्या आजोळी गेले. गरवारे घराणे गर्भश्रीमंत नव्हते, परंतु खाण्या-पिण्यापुरते सुखी होते. काही काळानंतर गरवारे कुटुंबावर विपरीत प्रसंग ओढवले आणि कुटुंबाची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची झाली. या स्थितीची भालचंद्रला लहान वयातच तीव्र जाणीव झाली. ज्या वयात हसायचे, खेळायचे, वर्गमित्रांबरोबर दंगामस्ती करायची, त्या वयातच घराची जबाबदारी त्याच्या खांद्यावर आली. ही गोष्ट जरी दुर्दैवी असली, तरी त्या संकटांना धैर्याने सामोरे जाण्याची मानसिक तयारी त्याने लवकरच करून घेतली.
कठीण जीवनाच्या अनुभवाने किशोरावस्थेपासूनच त्याचे मन धैर्यशील आणि समजूतदार बनले. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीमुळे त्याचे शिक्षण थांबेल की काय, अशी भीती वाटू लागली होती. पण त्याने ठाम निश्चय केला आणि शिक्षणासाठी सांगली शहर गाठले. भालचंद्रने शिक्षणाच्या बाबतीत गोपाळ गणेश आगरकरांना आपला आदर्श मानले. आगरकरांनी ज्या प्रतिकूल परिस्थितीतून पदवी मिळवली, त्याचा खोलवर प्रभाव त्याच्या मनावर बालपणीच झाला. याशिवाय त्या काळातील राष्ट्रीय विचारांचे, सामाजिक व राजकीय क्षेत्रातील मान्यवरांचे चरित्र त्याने अभ्यासले. या प्रेरणेनेच त्याने कठोर परिश्रम करत शालेय शिक्षण सुरू ठेवले. अभ्यासात त्याची चांगली प्रगती होती. त्याच्या बुद्धिमत्तेची झलक त्याच्या गुरुजनांना दिसून आली होती. शाळेतील सर्वात चुणचुणीत, आदर्श आणि सुस्वभावी विद्यार्थी म्हणून त्याचे नाव होते.
शालेय जीवनातील त्याची एक आठवण खास आहे. ज्या शाळेत तो शिकत होता, तेथे मधल्या सुटीत गुरुजनांना चहापानाची सवय होती. चहा तयार करण्याची जबाबदारी भालचंद्रवर सोपवण्यात आली आणि आश्चर्य म्हणजे तो त्यातही लवकरच प्रवीण झाला. त्याच्या हातचा चहा म्हणजे जणू काही अमृतच, असं गुरुजन म्हणत. नंतर जरी ही जबाबदारी दुसऱ्यांकडे गेली, तरी त्याच्या हातच्या चहाची चव विसरणे मास्तर मंडळींना अनेक दिवस जड गेले. असा हा भालचंद्र – जी गोष्ट करायची, ती मनोभावे, आत्मीयतेने आणि पूर्ण समर्पणाने करायची! "कोणतीही गोष्ट आत्मीयतेने केल्याशिवाय ती उत्कृष्ट होऊ शकत नाही" – ही त्याची मनोवृत्ती त्याच्या बालपणातील अशा अनुभवांतूनच आकार घेत गेली.
सांगली येथे त्याचे शालेय शिक्षण सुरू होते, पण दारिद्र्य त्याचा पाठलाग करत होते. या दोलायमान अवस्थेत तो तासनतास चिंतन करत बसत असे. परिस्थितीतून मार्ग कसा काढावा, याचा तो सातत्याने विचार करत होता. अखेर त्याने ठरवले की येथे राहून शिकण्याचा फारसा उपयोग नाही; म्हणूनच त्याने सरळ मुंबई गाठायचे ठरवले. एकदा मनात निर्णय पक्का झाला, आणि त्याने तडक मुंबईचा रस्ता धरला. त्यावेळी त्याच्या खिशात प्रवासासाठी दिडकीही नव्हती. १९२० साली वयाच्या १७ व्या वर्षी भालचंद्र मुंबईत कामाच्या शोधात स्थायिक झाला.
त्यावेळी ‘इंपिरियल बँक’ (आताची ‘स्टेट बँक’) येथे कारकुनाची नोकरी मिळावी म्हणून त्याने अर्ज केला. मात्र अपूर्ण शिक्षणामुळे ही नोकरी त्याला मिळू शकली नाही. त्याच सुमारास त्याच्या आयुष्यात एक मजेशीर प्रसंग घडला. एका सद्गृहस्थाचे जुने घड्याळ नादुरुस्त झाले होते. ते अनेक वेळा दुरुस्त करूनही नीट चालत नव्हते — कधी पुढे, कधी मागे तर कधी बंद पडत असे. हे पाहून भालचंद्रने त्या गृहस्थांना आत्मविश्वासाने सांगितले, "आपलं घड्याळ मी दुरुस्त करून देतो." त्याचे वय पाहून गृहस्थांनी त्याला हसण्यावारी नेले. पण त्याने आग्रह धरल्यावर त्याला घड्याळ दुरुस्त करून पाहण्याची संधी मिळाली. भालचंद्रने ते घड्याळ कौशल्याने व चिकाटीने दुरुस्त करून दाखवले. यंत्रांशी खेळणे, त्यांच्यात रस वाटणे, त्यांना उघडून पुन्हा नीट जोडणे, दोष अचूक शोधून काढणे — ही सर्व चिकित्सक व प्रयोगशील वृत्ती त्याच्यात लवकरच विकसित झाली होती.
