आजपर्यंत जे काही मी मिळवलं त्याबद्दल मी पूर्ण समाधानी आहे. जे काही मी गमावले त्याबद्दल मला खंत नाही, कारण तो माझा स्वभाव नाही. माझ्या कुवती प्रमाणे जे जे मला माझ्या संस्थेसाठी, राज्यासाठी, राष्ट्रासाठी करणं शक्य आहे ते ते मी केलं, करीत राहीन; पण ह्यासाठी आपल्या सर्वांचं उदंड प्रेम चिरंतन राहो हीच प्रार्थना !
- आबासाहेब गरवारे
शैक्षणिक यशाचा दीडशे वर्षांचा गौरवशाली प्रवास
महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक इतिहासात, महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी (MES) ही संस्था एक वटवृक्षासारखी उभी आहे. राष्ट्रभक्तीची भावना, गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाबाबत निष्ठा संस्थेच्या कार्यात दडलेली आहे. एकोणिसाव्या शतकातील भारतात उदयास आलेली ही संस्था दीडशे वर्षांच्या प्रवासात अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि व्यावसायिक शिक्षण संस्था उभारून आजही ज्ञानदानाच्या कार्यात अग्रस्थानी आहे. तिच्या यशाचा इतिहास हे संस्थापकांचे दूरदृष्टीपूर्ण नेतृत्व, शिक्षकांची निःस्वार्थ सेवा आणि उदार दात्यांचे योगदान — विशेषतः गरवारे कुटुंबाच्या महत्वपूर्ण पाठबळामुळे — हे सारे घटक यशस्वीपणे एकत्र आलेले असल्याचे नमूद करावे लागेल.
MES ची स्थापना झाली, जेव्हा भारतात सामाजिक आणि राजकीय अशी प्रभावी जाणीव जनमानसात होती. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यात, भारतातील बुद्धिवादी आणि सुधारक व्यक्तींना आधुनिक शिक्षणाबरोबरच देशभक्ती आणि सांस्कृतिक ओळख जपणाऱ्या स्वदेशी शिक्षण संस्थांची नितांत गरज जाणवू लागली. या पार्श्वभूमीवर, महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी (MES) या संस्थेची स्थापना १८६० साली 'Poona Native Institution' या नावाने झाली. या संस्थेच्या स्थापनेमागे काही दूरदृष्टी असलेल्या विचारवंतांचे योगदान होते. : १. स्वातंत्र्यलढ्यातील एक अग्रणी क्रांतिकारक नेता वासुदेव बळवंत फडके, २. एक समाजसुधारक आणि शिक्षणतज्ज्ञ वामन प्रभाकर भावे आणि ३. भारतीय मूल्यांवर आधारित गुणवत्तापूर्ण शिक्षण देण्याच्या दृष्टिकोनातून कार्य करणारे एक समर्पित समाजसुधारक, लक्ष्मण नरहर इंदापूरकर. या तिघांनी एकत्र येऊन एक शैक्षणिक संस्था स्थापन केली. युवकांमध्ये चारित्र्य, उच्च आदर्श आणि राष्ट्राभिमानाची भावना निर्माण करणे, हीच या कार्यामागील प्रेरणा होती. १८६० ते १८७४ या काळात संस्थेने सातत्याने शिक्षण कार्य केले. १८७४ मध्ये या कार्याला औपचारिक स्वरूप मिळाले. पुढे या संस्थेचेच नाव बदलून महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी असे ठेवण्यात आले.
सुरुवातीच्या काळात MES ने स्थानिक जनतेच्या शैक्षणिक गरजा ओळखून शाळांची स्थापना करण्यावर भर दिला. ब्रिटिश राजवटीच्या मर्यादांमध्ये काम करताना, संस्था अशी शैक्षणिक संस्कृती रुजवत होती, जी केवळ पुस्तकापुरते शिक्षण न देता विचारशक्ती, प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याची वृत्ती आणि भारतीय संस्कृतीचा गाभा समजून घेण्यावर भर देत होती. पुढे संपूर्ण महाराष्ट्रभर पसरलेल्या शाळा, महाविद्यालये आणि व्यावसायिक संस्थांमार्फत MES ने शिक्षण क्षेत्रातील सर्व स्तरांवर आपली उपस्थिती वाढवली. संस्थेच्या स्थापनेत ज्या मूल्यांचा आग्रह होता — गुणवत्ता, सर्वांगीण विकास, नैतिकता व सामाजिक बांधिलकी — हे तत्त्व आजही कार्यरत आहेत. महाराष्ट्रात संस्थेच्या अनेक प्राथमिक व माध्यमिक शाळा, कला, वाणिज्य आणि विज्ञान अशा विविध शाखांमधील पदवी व पदव्युत्तर शिक्षणासाठी महाविद्यालये, सैनिकी शाळा, आयुर्वेद महाविद्यालय, व्यक्तिमत्त्व विकास केंद्रे, तसेच व्यावसायिक आणि तांत्रिक शिक्षण संस्थाही कार्यरत आहेत.
MES च्या वाढीमध्ये अनेक दात्यांचे योगदान लाभले. त्यामध्ये गरवारे कुटुंब हे विशेषत्वाने उल्लेखनीय आहे. उद्योग जगतातील आघाडीचे नाव असलेल्या या कुटुंबाने शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजसेवेचे व्रत जपले. त्यांच्या आर्थिक मदतीमुळे दोन्ही महाविद्यालयाच्या आणि विमलाबाई गरवारे हायस्कूलच्या इमारती, शिक्षणसुविधा, अभ्यासक्रम, वंचित विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्ती, यांमध्ये लक्षणीय सुधारणा झाली. या योगदानाची जाणीव ठेवत MES ने आपल्या प्रमुख संस्थांपैकी एका संस्थेचे नाव बदलून गरवारे कुटुंबाच्या सन्मानार्थ ठेवले. हा नामकरण समारंभ MES आणि गरवारे कुटुंब यांच्यातील दृढ नात्याचे प्रतीक ठरले. यामुळे शिक्षणासाठी योगदान देणाऱ्या दात्यांचा गौरव तर झाला, पण इतरांसाठीही प्रेरणादायी आदर्श निर्माण झाला.
आज MES ही संस्था महाराष्ट्राच्या शैक्षणिक विश्वात एक भक्कम आधारस्तंभ ठरली आहे. तिच्या अनेक संस्थांमधून शिक्षण घेतलेल्या विद्यार्थ्यांनी देशविदेशात आपल्या कर्तृत्वाची छाप सोडली आहे. संस्थेची आधुनिकता स्वीकारण्याची तयारी, नवतंत्रज्ञानाचा वापर, संशोधनाला चालना आणि उद्योग व शिक्षण संस्थांतील सहकार्य यामुळे MES सातत्याने प्रगतीच्या दिशेने वाटचाल करत आहे.
महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटीचा प्रवास हा एक असामान्य व प्रेरणादायी आहे — राष्ट्रवादी विचारवंतांची दूरदृष्टी, शिक्षकांची समर्पित सेवा आणि गरवारे कुटुंबासारख्या दात्यांचे उदार पाठबळ यांनी या संस्थेला गेली दीडशे वर्षे कार्यरत ठेवले आहे. केवळ संस्था म्हणून नव्हे, तर हजारो विद्यार्थ्यांच्या जीवनाला दिशा देणाऱ्या एका दीर्घकाळ प्रज्वलित राहिलेल्या ज्ञानदीपाच्या रूपात MES ची ओळख निर्माण झाली आहे. शिक्षणाच्या माध्यमातून समाज परिवर्तनाच्या दिशेने कार्य करणाऱ्या या संस्थेचे भविष्यही तेवढेच उज्ज्वल आहे.
१. "विसावे शतक – भारतीय उद्योगांचा प्रवास"
३. गरवारे समूह – एक विहंगावलोकन
४. महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी
